Βασίλειος fœddist í borginni Caesarea Mazaca í héraðinu Cappadociae í Litlu-Asíu (nú Kayseri í miðri Anatoliu í Tyrklandi). Foreldrar hans hétu Basilíus og Emmelia, og bæði voru þau tekin í heilagra manna tölu ásamt fimm börnum sínum og móður hans, en faðir Emmeliu varð píslarvottur. Basilíus yngri naut ágætrar skólagöngu, bæði í Konstantínópel og Aþenu. Síðan hélt hann til heimaborgar sinnar og lét skírast 356. Hann ferðaðist næst um Sýrland, Egyptaland, Palestínu og Mesópótamíu, til að kynna sér einsetu, klaustur og kristnihald. Hann stofnaði 358 til munklífis í Annesi á bökkum árinnar Iris (nú Niksar í Norður-Tyrklandi). Þetta var fyrsta klaustur í Litlu-Asíu, þótti strangt, og ekki mun Basilius hafa dregið af sér við meinlæti. Þangað réðist með honum vinur hans, Gregorius Nazianzus (330-389), sem einnig átti eftir að verða heilagur kirkjufrœðari. Þeir rannsökuðu meðal annars Biblíuna og rit kirkjufeðranna, og saman rituðu þeir árið 360 bókina Philokalia, með ágripi af verkum Origenesar. Sömuleiðis samdi Basilíus Regulae fusius tractatae, með leiðbeiningum um munklífi, og áttu reglur þessar síðar eftir að verða grundvöllur að klausturhaldi víðast í austurkirkjunni (að sumu leyti byggðar á hugmyndum eftir heilagan Pachomius [d. 348] en talsvert breyttar). Hann gerði meðal annars ráð fyrir hjálp við sjúka og fátœka og jafnvel aðstoð við menntun fólks. Nú ágerðust deilur um Aríusarvilluna, og Basilíus reyndi í fyrstu að leita málamiðlunar, sem ekki bar árangur, og fyllti hann síðan flokk þeirra, sem eindregið héldu sig við Níkeujátninguna, sem hafði verið samþykkt 325. Það átti eftir að verða hlutskipti hans að berjast lengi gegn Aríusarvillu, sem oft naut stuðnings við hirð keisaranna og var á þeim tíma borin fram með talsverðum yfirgangi. Basilíus var vígður til prests um 363, og fluttist 365 alfari til Caesarea, til að aðstoða Eusebius erkibiskup, sem dó 370, og var hann þá kjörinn í hans stað og vígður 14. júní. Á meðal bóka eftir þennan kirkjufrœðara er Hexaëmeron, um sköpun heimsins, annað rit um Jesaja spámann, enn annað með 13 prédikunum um Davíðssálma, einnig Regulae brevius tractatae, ný framsetning á reglunum um munklífi. Hann samdi ennfremur þrjár bœkur á móti Eunomiusi, sem varði Aríusarvillu. Basilius ritaði árið 375 hið stórmerka verk De Spiritu Sancto. Loks má nefna sígild Heilræði til ungra manna, um varfœrni við lestur á heiðinglegum bókum. Allmikið bréfasafn eftir Basilius er varðveitt. Umhverfis biskupssetur hans varð smám saman til dálítið samfélag, sem kallað var Basilia, með kirkju, spítala og afdrepi fyrir ferðafólk. Hann prédikaði kvölds og morgna, oft fyrir miklum mannfjölda, skipulagði tíðabœnir átta sinnum á dag og samdi texta fyrir messuhald. Hann lét sér mjög annt um fátœka og hjálpaði eftir megni syndurum til afturhvarfs. Þegar hann dó, fylgdi mikill og grátandi mannfjöldi honum til grafar, einnig heiðingjar og útlendingar, en líkræðuna flutti bróðir hans, Gregorius Nyssenus biskup og seinna heilagur kirkjufaðir (d. eftir 394). Röskum tveimur árum eftir andlát Basiliusar tókst loks að yfirstíga Aríusarvillu á almennu kirkjuþingi í Konstantínópel 381.
Basilíus dó 1. janúar, sem er messudagur hans víða í orþódoxum kirkjum, en hans er í rómversk-kaþólsku kirkjunni og sumum kirkjudeildum mótmælenda nú minnzt 2. janúar, og fleiri messudaga má finna. Einn þeirra er vígsludagur hans til biskups. Annar er 30. janúar, og ber saga til: Á elleftu öld urðu flokkadrættir í Konstantínópel, svo að borgarbúar skiptust í þrjár fylkingar. Sumir álitu heilagan Basilíus mestan af hinum þremur miklu grískumælandi kirkjufeðrum, aðrir sögðu heilagan Gregorius Nazianzus vera honum meiri, og enn aðrir töldu heilagan Jóhannes Krysostomos (d. 407) miklu mestan. En þetta leystist á árinu 1084, því að kirkjufeðurnir þrír birtust Jóhannesi biskupi frá Euchaita í sýn og sögðust vera jafnir fyrir Guði. “Á milli okkar er enginn rígur eða sundurlyndi,” sögðu þeir og mæltu fyrir um að láta lokið allri þrætu en halda þeim í sameiningu hátíð á sama degi. Jóhannes biskup valdi 30. janúar, og á það sættist öll alþýða, þótt eftir sem áður hefðu kirkjufeðurnir einnig hinar fyrri hátíðir sínar. Í rómversk-kaþólsku kirkjunni er heilögum Aþanasíusi í Alexandríu (d. 373) venjulega bœtt við, þegar rætt er um hina miklu grísku kirkjufeður, og í sameiningu voru þeir fjórir útnefndir kirkjufrœðarar á árinu 1568. Þeir lögðu allir umtalsvert af mörkum til að skýra og verja kenningu heilagrar kirkju um Guðdóminn. Í Martyrologium Romanum stendur þetta um Basilius: “Cæsareæ, in Cappadocia, depositio sancti Basilii, cognomento Magni, Episcopi, Confessoris et Ecclesiæ Doctoris; qui, tempore Valentis Imperatoris, doctrina et sapientia insignitus omnibusque virtutibus exornatus, mirabiliter effulsit, et Ecclesiam adversus Arianos et Macedonianos inexpugnabili constantia defendit. Eius autem festivitas potissimum agitur decimo octavo Kalendas Iulii, quo die Episcopus ordinatus est.”
Helgur dómur Basiliusar fór víða, en höfuð hans er varðveitt í klaustrinu Megiste Lavra á Aþosskaga. Sigurður A. Magnússon lýsti þessu klaustri í bókinni Garður Guðsmóður (Reykjavík 2006, bls. 25-32), en ekki er höfuðið nefnt hjá honum. Hins vegar er stuttur og góður kafli um Basilius (bls. 102-104), auk margvíslegra upplýsinga um munklífi í orþódoxum sið.
Verk eftir heilagan Basilius má meðal annars lesa hér: 1) Bibliothek der Kirchenväter (hér og hér), 2) Christian Classics Ethereal Library, 3) Documenta Catholica Omnia, 4) Ellopos.net 5) Eternal Word Television Network (nr. 532-533, 538-539, 550-555, 560-561, 706-709) og 6) JesusMarie.com.
Á mörgum grískum heimilum er siður að bera fram eftir miðnœtti um áramót Basilíusarköku, en í henni er falinn gull- eða silfurpeningur, og boðar gæfu á nýja árinu að fá peninginn. Fyrst er skorin sneið handa heilögum Basilíusi, þá sneiðar fyrir alla á heimilinu, jafnvel líka fyrir hundinn og köttinn, en síðast stór sneið fyrir hina fátœku. Þetta mun vera til minningar um ótíð í Kappadokíu nálægt árinu 368, en Basilíusi tókst að skipta svo matföngum, að hungurdauða varð afstýrt. Með kökunni má til dœmis drekka Basilíusarkaffi. Síðan fœrir Basilíus börnunum gjafir á þessum messudegi sínum og hleypur þannig undir herðar með heilögum Nikulási, sem víða um lönd fer eins að um jólaleytið.
Meðfylgjandi mynd er eftir spænska málarann Francisco de Herrera eldri, gerð um 1639, og sýnir heilagan Basilíus lesa kenningar sínar fyrir. Heilagur Andi í líki dúfu flýgur yfir höfði hans. Biskupinn dó um fimmtugt (fœddur 329 eða 330) og mætti vera lítið eitt unglegri á myndinni, þótt mœddur hafi verið af erfiði, meinlætum og veikindum.
Benedictus PP. XVI (ávarp 4. júlí 2007)
Benedictus PP. XVI (ávarp 1. ágúst 2007)
Clarke, William Kemp Lowther (1913)
Coptic Orthodox Church Network
Gregorius Nazianzus (minningarræða)
Hieronymus kirkjufrœðari (sjá 116. kafla)
Klose, Carl Rudolph Wilhelm (1835)
Maier, Johannes (1915)
McSorley, Joseph @ The Catholic Encyclopedia (1907)
Odden, Per Einar @ Den Katolske Kirke i Norge
Padelford, Frederick Morgan (1902) @ Tertullian.org
Scholl, Eug. (1881)
Siervas de los Corazones Traspasados de Jesús y María
Smith, Richard Travers (1879)
Stadlers Vollständiges Heiligenlexikon
St. Nicholas Ukrainian Catholic Church @ Manitoba
Weiss, Karl (1908)
Wikipedia (enska)
Wikipédia (franska)
Wikipedia (ítalska)
Wikipédia (portúgalska)
Wikipedia (spænska)
Wikipedia (þýzka)
Helgisetur 